İspençe Vergisi

Osmanlı Devleti sınırları içerisinde yaşayan Hristiyanlar için uygulanan raiyyet(sipahiye ödenen) vergi sistemidir.Buluğ çağına ermiş Hristiyan veya Yahudi her gayrimüslüm ispençe ödemek ile yükümlü idi.

Fakat bazı yerlerde 16. yüzyılın sonlarına doğru Yahudiler, ispençe vergisinden muaf tutulmuşlardır. Ancak 1716'da Mora'da Yahudilere tanınan ayrıcalık kaldırılmış ve onlar, Hristiyanlardan beş misli fazla (125 akçe) ispençe ödemeye tabii tutulmuşlardır.  Buradan anlıyoruz ki alınan ispençe vergisinde zamana ve yere göre değişkenlikler görülebiliyordu. Müslümanlar ise ispençe ödemiyordu. Bu sadece gayrimüslimlerden alınan bir vergi çeşidi idi.

Osmanlı Devleti'nin ilk yayılış bölgelerinde gayrimüslimler de müslümanlar gibi çift-resmi sistemine tabi idiler ve ispençe ödemiyorlardı. Bu durum, ispençenin Osmanlı vergi sistemine Trakyanın fethinden sonra, 14.yüzyıl sonlarına doğru girmiş olduğu sonucunu doğurur.

Diğer taraftan bazıları ispençeyi tam manası ile bir şahsi vergi olan bennak-resminin bir mukabili saymışlardır. Gerçekten de Hristiyan birisi Müslüman olduğu takdirle bennak-resmi(Osmanlı Devleti'nde toprak sahibi olan babalarının yanında yaşayan erkeklerin evlendikleri zaman ödedikleri vergidir) ye tabi olmaktadır. Bennakta olduğu gibi reâyâ nereye giderse gitsin ispençe resmini, üzerine yazılı olduğu sipahisine ödemek mecburiyetindedir.

Kocası olmayan dul kadınlar ise "bîve" adı altında deftere kaydolur ve 6 akçe ispençe öderdi. Bîveler, tahrir defterlerine genellikle ölen kocalarının adı ile kaydedilirdi.

İspençe, çift-resmi gibi umumiyetle tımara tahsis edilen bir vergidir. Örnek olarak ispençe, İmroz adasında a'lâdan(en iyi durumda olan) ve evsattan(orta halli) 25 akçe, ednadan(fakir reaya) 15 akçe olarak alınırdı. İspençenin toplanma tarihi ise çift-resminde olduğu gibi 1 mart olarak belirlenmiştir. 

İspençe Vergisinden Muâf Olanlar

Çift resmi sisteminde olduğu gibi devlet tarafından kendilerine bazı hususî hizmetler yüklenen bir kısım hristiyan reâyâ zümre, ispençeden tamamen veya kısmen muaf tutulmuştur.

 Osmanlı askeri sisteminde Voynuklar olarak geçen hristiyan askeri birliğine hizmet veren askeri sınıf ispençe vermedi. Madenlerde çalışan gayrimüslim reaya da bu vergiden muaf tutulmuşlar.

Ayrıca doğu Anadolu'da bir kısım Ermeniler, "marhasiyye" adı altında maktu bir vergi ödediklerinden ispençeden muaf tutulmuşlardır. Nitekim, derbenci, pâsban, keştiban, tuzcu, köprücü, tayin olunan hristiyanlar reaya da ispençeyi 10 veya 12 akçe olarak normal bedelinin daha aşağısında ödemekte idiler.