Cumhuriyet Halk Partisi Tarihi
Cumhuriyet Halk Partisi
Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk siyasi partisi olan Cumhuriyet
Halk Partisi (CHP), “Halk Fırkası” adıyla 9 Eylül 1923’te Mustafa Kemal Atatürk
önderliğinde kuruldu. 10 Kasım 1924’de yeni kurulacak partinin adının
“Cumhuriyet Fırkası” olacağı haberi üzerine; Halk Fırkası, adını Cumhuriyet
Halk Fırkası olarak değiştirdi. 1927 kurultayda “Cumhuriyetçilik”, “Halkçılık”
ve “Milliyetçilik” ilkeleri; 1931’de de “Devletçilik”, “Devrimcilik” ve
“laiklik” ilkeleri eklendi ve partinin adı “Cumhuriyet Halk Partisi” olarak değiştirildi.
Parti, devlet kuran ve devrimler gerçekleştiren bir
partiydi. 1930’larda dünyada yaşanan değişimler parti içinde farklı görüşlerin
ortaya çıkmasına neden oldu. Atatürk ve İnönü ekseninde gelişen sürtüşmeler 1
Kasım 1937’de İsmet İnönü’nün istifasına dek sürdü. Aynı gün, başbakanlığa
Celal Bayar getirildi. CHP Genel Başkanı Mustafa Kemal Atatürk’ün ölümünün
hemen ertesi günü TBMM toplandı ve CHP Malatya milletvekili Mustafa İsmet İnönü
toplantıya katılan 348 üyenin oybirliği ile Türkiye Cumhuriyeti’nin
2.Cumhurbaşkanı seçildi. 11 Kasım 1938’de 2.Bayar Hükümeti kuruldu ve bu
hükümet 25 Ocak 1939’a kadar görev başında kaldı.
29 Mayıs 1945 günü TBMM Şükrü Saracoğlu Hükümeti’nin güven
oylamasında yaşanan 7 kişinin hükümete güvensizlik oyu vermesi, Türkiye
Cumhuriyeti’nin çok partili yeni sisteme geçişinin habercisi oldu. Nihayetinde
7 Ocak 1946’da Celal Bayar genel başkanlığında Demokrat Parti kuruldu.
10 Mayıs 1946’da CHP 2.Olağanüstü Kurultayı toplandı. İsmet
İnönü Milli Şef ve Değişmez Genel Başkan unvanlarını üzerinden attı. Tek
dereceli çoğunluk esasına dayanan seçim kanunu kabul edildi. Sendikalaşmaya
izin verildi. Ve en önemlisi sınıfsal partilerin kurulması serbest bırakıldı. 21
Temmuz 1946’da seçimler yapıldı ancak henüz teşkilatlanması tamamlanamayan DP
seçimlerde başarılı olamadı. CHP, 396 milletvekiliyle; DP, 61 milletvekiliyle
ve 7 bağımsız milletvekili Meclis’e girebildi.
Yeni dönem başkanlığını Recep Peker yaptı. Peker’in sert
tutumu ve Demokrat Parti ile olan uyuşmazlığı sonucu 8 Eylül 1947’de Hasan Saka
yeni hükümeti kurdu. Ancak 15 Ocak 1949’da Hasan Saka istifa etti; yerine
Şemsettin Günaltay başbakan oldu. Şubat 1950’de yargı denetimini kabul eden
yeni bir seçim yasası kabul edildi. 14 Mayıs 1950’de yapılan genel seçimlerde
DP, büyük bir çoğunlukla iktidarı CHP’den aldı. 22 Mayıs’ta Cumhurbaşkanlığı’na
Celal Bayar seçildi.
CHP 8.Kurultayı, 29 Haziran 1950’de toplandı. Parti
meclisine bırakılmış olan genel sekreter seçimi yetkisi kurultay delegelerine
bırakıldı. Parti meclisi üye sayısı 30’a indirildi. İsmet İnönü Genel
Başkanlığa, Kasım Gülek ise Genel Sekreterliğe seçildi. Eylül 1951
araseçimlerinde Dp 20 milletvekilliğin sadece 2’sini kazandı.
9.Kurultay 26 Kasım 1951’de toplandı. Genel Başkan ve Genel
Sekreter değişmedi. 1953’te CHP parti malları hazineye devredildi.
22 Haziran 1953’te 10.CHP Kurultayı toplandı. Parti
programında ilk kez “Hukuk Devleti” kavramına yer verildi. İki meclisli sistem,
Anayasa Mahkemesi’nin kurulması, seçim güvenliği, yargıç bağımsızlığı, sendika
ve meslek örgütleri kurma özgürlüğü, işçilere grev hakkı gibi görüşler parti
programına dâhil edildi. Genel Başkan ve Genel Sekreter yine değişmedi: İsmet
İnönü ve Kasım Gülek.
2 Mayıs 1954 seçimlerinde Demokrat Parti 490 milletvekilliği
kazanırken, CHP 31 milletvekili çıkarabildi. 26 Temmuz’daki 11.CHP Kurultayı
toplandı. Genel Başkan ve Genel Sekreter yine değişmedi. 21 Mayıs 1956’da
12.CHP Kurultayı toplandı. Genel Başkan ve Genel Sekreter yine değişmedi.
9 Eylül 1957’de 13.CHP Kurultayı’nda, İnönü 920 oyla Genel
Başkanlığa, Gülek de 837 oyla Genel Sekreterliğe tekrar seçildiler.
27 Ekim 1957 seçimlerinde CHP 178 milletvekili çıkarırken,
DP 424 milletvekilliği kazandı.
12 Ocak 1959’daki 14.Kurultay’da “iktidara yürüyen parti”
havası hâkimdi. Demokratik kurumların kurulması ve hukuk devletinin
öngörüldüğü, işçi haklarından söz edildiği “İlk Hedefler Bildirisi” kabul
edildi. İnönü ve Gülek, tekrar Genel Başkanlığa ve Genel Sekreterliğe
seçildiler.
28 Eylül 1959’da Kasım Gülek istifa etti. Genel Sekreterliğe
İsmail Rüştü Aksal seçildi. CHP’liler Batı Anadolu illerini kapsayan ve Büyük
Taarruz adı verilen bir seçim kampanyasına giriştiler. Bu geziler sonrasında
CHP-DP kavgası daha da tırmandı. DP ile CHP’nin kavgaları ve artan
protestoların ardından 27 Mayıs 1960 günü Türk Silahlı Kuvvetleri ülke
yönetimine el koydu. Anayasa Feshedildi.
24 Ağustos 1961’de 15.CHP Kurultayı yapıldı. İnönü tekrar
Genel Başkan seçilirken, Genel Sekreterliğe İsmail Rüştü Aksal getirildi.
16 Eylül 1961 günü DP dönemi Dışişleri Bakanı Fatih Rüştü
Zorlu ve Maliye Bakanı Hasan Polatkan, ertesi gün de Başbakan Adnan Menderes
idam edildi.
15 Ekim 1961’de genel seçimler yapıldı. CHP 173
milletvekilliği elde etti. Adalet Partisi(AP) ise 158 milletvekili çıkarmayı
başardı. Yeni Türkiye Partisi 65, Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi de 54
milletvekili çıkardı. Cumhuriyet Senatosu’nda ise üyelikler şu şekilde
dağılmıştı: CHP 36, AP 71, YTP 27, CKMP 16.
Hiçbir parti hükümet olmak için salt çoğunluğu
yakalayamadığından Türkiye tarihinde ilk defa koalisyona gidildi. 26 Ekim
1961’de Cemal Gürsel 4.Cumhurbaşkanlığına seçildi. İnönü, 20 Kasım 1961’de
Adalet Partisi ile cumhuriyet tarihinin ilk koalisyon hükümetini kurdu.
22 Şubat 1962’de Albay Talat Aydemir önderliğindeki cunta
yönetime el koymaya kalkıştı. Olay Başbakan İnönü tarafından bastırıldı. Ancak
koalisyon ömrü fazla uzun sürmedi. İnönü 30 Mayıs 1962’de istifa etti. İsmet
İnönü, bu sefer YTP, CKMP ve bağımsızlarla 25 Haziran 1962’de 2.Koalisyon
Hükümeti’ni kurdu.
14 Aralık 1962’deki 16.CHP Kurultayı çok hararetli geçti.
Genel Merkezciler, Gülek-Erim kanadı, üçüncü dünyacıların tartışmaları ve Kasım
Gülek, Nihat Erim ve Avni Doğan bir yıl süreyle partiden ihraç edilmeleriyle
sonuçlanan kurultay partiyi zayıflattı.
CHP’nin Genel Seçimlerde Aldığı Oylar
Seçim Tarihi
|
Alınan Oy
|
Oran
|
Milletvekili Sayısı
|
1950
|
3.176.561
|
39,45
|
69
|
1954
|
3.162.196
|
36,36
|
31
|
1957
|
3.753.136
|
41,09
|
178
|
1961
|
3.724.752
|
36,74
|
173
|
1965
|
2.675.785
|
28,75
|
134
|
1969
|
2.487.006
|
27,37
|
143
|
1973
|
3.579.223
|
33,30
|
185
|
1977
|
6.136.171
|
41,38
|
213
|
1995
|
3.011.076
|
10,71
|
49
|
1999
|
2.716.096
|
8,71
|
0
|
2002
|
6.114.843
|
19,41
|
177
|
1963 Mayıs’ında Talat Aydemir tekrar bir darbe girişiminde
bulunduysa da bu engellendi.
16 Kasım 1963 ara seçimlerini AP kazanmasının ardından
koalisyon hükümeti dağıldı. 2 Aralık’ta İnönü istifa etti. Ancak AP hükümeti
kuramadı. Böylece 3.inönü hükümeti bağımsızlarla birlikte 25 Aralık’ta kuruldu,
13 Şubat 1965’te dağıldı.
10 Ekim 1965 genel seçimlerinde, Süleyman Demirel’in
liderliğindeki AP 240 milletvekilliği kazandı. CHP ise 134 milletvekili
çıkarabildi. (MP:31, YTP:19, TİP:14, CKMP:11, BĞM:1)
Bu yıllar, 1961-1965 arası kurulan üç İnönü Hükümeti’nin de
Çalışma Bakanı olan Bülent Ecevit’in kendini göstermeye başladığı yıllardı.
Nitekim 24 Ekim 1966 18.CHP Kurultayı’nda Bülent Ecevit genel sekreter seçildi.
Ecevit, “Ortanın Solu” politikasını benimsedi.
28 Nisan 1967 Olağanüstü Kurultayı’nda Turhan Feyzioğlu’nun
başını çektiği Orta Sağdaki “48’ler grubu” partiden ayrılıp Güven Partisi’ni
kurdular. 19.CHP Kurultayı 18 Ekim 1968’de toplandı.
12 Ekim 1969 seçimlerinde AP 256 milletvekilliği kazanırken
CHP 143 milletvekili kazanabildi. (GP:15, BĞM:13, BP:8, MP:6, YTP:6, TİP:2,
MHP:1)
12 Mart 1971’de Türk Silahlı Kuvvetleri hükümeti bir
muhtırayla uyardı. Başbakan Süleyman Demirel istifa etti. İnönü, yeni kurulan
Nihat Erim hükümetini destekleyince, Ecevit istifa etti. Yerine Şeref Bakşık
seçildi.
6 Mayıs 1972 5.CHP Olağanüstü Kurultayı, Genel Başkan İsmet
İnönü ve Bülent Ecevit’i karşı karşıya getirdi. Yapılan sert konuşmalardan
sonra ertesi gün Ecevit’in parti meclisi listesi 709 oyla güvenoyu aldı.
Böylece CHP’de İnönü devri kapandı. İsmet İnönü 8 Mayıs 1972’de genel
başkanlıktan istifa etti. 14 Mayıs 1972 günü yapılan genel başkanlık seçimi
özel kurultayında Bülent Ecevit, Atatürk ve İnönü’den sonra CHP’nin 3.Genel
Başkanı seçildi.
30 Haziran 1972’de 21.CHP Kurultayı toplandı. CHP Tüzüğünün
35 maddesi birden değiştirildi. İsmet İnönü son kez CHP Kurultayı’na katıldı.
Bülent Ecevit, tekrar Genel Başkanlığına seçildi. İsmet İnönü, 6 Kasım’da
partiden ve milletvekilliğinden istifa etti.
14 Ekim 1973’de CHP “Demokratik Sol” anlayışıyla seçimlere
girdi. CHP 185 milletvekilliği alarak birinci parti oldu. Adalet Partisi ise
149 milletvekili kazandı. (MSP 47, DP 45, CGP 13, MHP 3, TBP 1, BĞM 6). 9
Aralık 1973’te yapılan yerel seçimlerde CHP yine birinci parti oldu. AP %32 oy
aldı.
26 Ocak 1974’te Bülent Ecevit, Necmettin Erbakan’la CHP-MSP
koalisyon hükümetini kurdu. Deniz Baykal bu hükümette Maliye Bakanı olarak
görev aldı.
28 Haziran 1974’te toplanan Tüzük Kurultayında Demokratik
Sol kavramının vurgulandığı ve CHP’nin yerini bulduğu parti tüzüğünde
değişiklikler yapıldı.
Temmuz 1974’teki Kıbrıs Barış Harekâtı, Başbakan Bülent
Ecevit’in halk üzerindeki sempatisini arttırdı. Türkiye Ada üzerindeki
haklarını geri kazandı ancak ABD ambargosu ekonomik açmazlara neden olmuştu. İç
anlaşmazlıklar nedeniyle Ecevit, 18 Eylül 1974’te CHP-MSP hükümetinin
istifasını verdi.
14 Aralık 1974’de 22.CHP Kurultayı’nda Orhan Eyüpoğlu genel
sekreter seçildi. Deniz Baykal ve Mustafa Üstündağ da genel sekreter
yardımcıları oldular.
12 Nisan 1975’de Süleyman Demirel Başbakanlığında
AP-MSP-MHP-CGP’den oluşan 1.Milliyetçi Cephe hükümeti kuruldu. Ülkede iç
gerilim vardı. Ekonomik bunalım da gitgide artıyordu. Sağ-Sol çatışmaları
yaşanıyordu. 12 Ekim 1975’de 6 milletvekili için yapılan ara seçimde
milletvekillerinden 5’ini AP, 1’ini de CHP kazandı.
8 Mart 1976’da Deniz Baykal, Haluk Ülman, Erol Çevikçe, Adil
Ali, Tankut Akalın parti yönetiminden istifa ettiler. Orhan Eyüboğlu tekrar
genel sekreter seçildi. Ali Topuz, Hasan Esat Işık, Mustafa Üstündağ ve İsmail
Hakkı Birler yardımcılığa seçildiler.
27 Kasım 1976’da 23.CHP Kurultayı toplandı. CHP’nin altı
ilkesinin yanına, Demokratik Sol’un altı ilkesi eklendi: Özgürlük, eşitlik,
dayanışma, emeğin üstünlüğü, gelişmenin bütünlüğü, halkın kendini yönetmesi.
Ecevit tekrar genel başkan seçilirken, CHP’nin Sosyalist Enternasyonal’e
üyeliği de kabul edildi.
Ülkede çatışmalar hız kazanmış, ölümler artıyordu. 5 Haziran
1977’de yapılan seçimlerde CHP 213 milletvekilliği kazandı. AP 189 milletvekili
çıkarabildi (MSP:24, MHP:16, CGP:3, DP:1, BĞM:4).
Senato üçte bir yenileme seçimlerinde ise CHP:28, AP:21,
MSP:1 senatörlük kazandılar.
Bülent Ecevit, 21 Haziran 1977’de azınlık hükümetini kurdu.
Ancak 3 Temmuz günü yapılan güven oylamasında hükümet yeterli güvenoyunu
alamayınca Ecevit istifa etti. AP Genel Başkanı Süleyman Demirel 21 Temmuz’da
MHP, MSP ve Demokratik Parti ile 2.Milliyetçi Cephe hükümetini kurdu.
11 Aralık 1977 yerel seçimlerinde CHP 41 il merkezinin
belediye başkanlığını kazandı. AP ise 15 il merkezini alabildi.
Bülent Ecevit 22 Aralık’ta hükümet hakkında gensoru verdi.
Bunu üzerine 31 Aralık 1977’de 2.Milliyetçi Cephe 218 güvenoyuna karşı 228
güvensizlik oyu ile düşürüldü. Bülent Ecevit CGP, Demokratik Parti ve
bağımsızların desteğiyle 5 Ocak 1978’de yeni hükümeti kurdu. Sağ-Sol
çatışmaları ve ekonomik buhran olağan bir hal almıştı.
14 Ekim 1979’da milletvekili ara ve senato üçte bir yenileme
seçimleri yapıldı. AP açık bulunan 5 milletvekilinin tümünü ve 33 senatörlüğü
kazandı. CHP 12 senatörlük alınca 16 Ekim’de başbakan Ecevit istifa etti. 12
Kasım 1979’da Süleyman Demirel azınlık hükümetini kurdu.
Seçimin ardından yapılan CHP 8.Olağanüstü Kurultayı’nda
Genel Başkan Ecevit olurken, Genel Sekreterliğe Mustafa Üstündağ getirildi.
12 Eylül 1980 sabahı Türk Silahlı Kuvvetleri yönetime el
koydu. Hükümet ve anayasa feshedildi. Tüm yurtta sokağa çıkma yasağı ilan
edildi. Siyasi partilerin, derneklerin ve sendikaların faaliyetleri durduruldu.
Bülent Ecevit, Süleyman Demirel ile birlikte Gelibolu’daki Hamzaköy
tesislerinde gözetim altına alındılar. Necmettin Erbakan ve Alparslan Türkeş
ise İzmir Uzunada’ya gönderildiler.
Bülent Ecevit, 30 Ekim 1980’de CHP Genel Başkanlığı’ndan
istifa etti.
MGK’nin 16 Ekim 1981’deki bildirisiyle, Cumhuriyet Halk
Partisi de olmak üzere, tüm siyasi partiler kapatıldı. Kapatılan CHP’nin
kadrosu Sosyal Demokrat Halkçı Parti(SHP) ve Demokratik Sol Parti’de (DSP)
kendilerine yer buldu.
1992’de Deniz Baykal ve grubu SHP’den ayrılarak CHP’yi
tekrar kurdu.
CHP HÜKÜMETLERİ
1.
İnönü Hükümeti 30.10.1923-06.03.1924
2.
İnönü Hükümeti 06.03.1924-22.11.1924
3.
Okyar Hükümeti 22.11.1924-03.03.1925
4.
İnönü Hükümeti 03.03.1925-01.11.1927
5.
İnönü Hükümeti 01.11.1927-27.09.1930
6.
İnönü Hükümeti 27.09.1930-04.05.1931
7.
İnönü Hükümeti 04.05.1931-01.03.1935
8.
İnönü Hükümeti 01.03.1935-01.11.1937
9.
Bayar Hükümeti 01.11.1937-11.11.1938
10.
Saydam Hükümeti-Refik Saydam 25.01.1939-03.04.1939
11.
Saydam Hükümeti-Refik Saydam 03.04.1939-09.07.1942
12.
Saraçoğlu Hükümeti-Şükrü Saraçoğlu 09.07.1942-09.03.1943
13.
Saraçoğlu Hükümeti-Şükrü Saraçoğlu 09.03.1943-07.08.1946
14.
Peker Hükümeti-Recep Peker 07.08.1946-10.09.1947
15.
Saka Hükümeti-Hasan Saka 10.09.1947-10.06.1948
16.
Saka Hükümeti-Hasan Saka 10.06.1948-16.01.1949
17.
Günaltay Hükümeti-Şemsettin Günaltay 16.01.1949-22.05.1950
18.
İnönü Hükümeti 20.11.1961-25.06.1962
19.
İnönü Hükümeti 25.06.1962-25.12.1963
20.
İnönü Hükümeti 25.12.1963-20.02.1965
21.
Ecevit Hükümeti 26.01.1974-17.11.1974
22.
Ecevit Hükümeti 21.06.1977-21.07.1977
23.
Ecevit Hükümeti 05.01.1978-12.11.1979
Hiç yorum yok