Evliya Çelebi

Evliya Çelebi(1611-1682)

Pirinç levhalar üzerine oyma işleyen sanatçı bir babasın oğludur. Çocukluğunda, 117 yaşında ölen babası Derviş Mehmet Zili’nin yanında çalıştı ve buradaki Rum çıraklardan Rumca öğrendi. 

Kanuni’nin Zigetvar seferinde önemli hizmetleri olan babasının geniş çevresindeki güngörmüş kişilerin serüvenlerini hikâye ettikleri aile sohbetlerinde bulunan Çelebi, dünyayı gezip görme merakına kapılarak 20 yaşındayken İstanbul içinde gezip gördüklerini kaleme aldı.

Daha sonra Enderun’a alınarak 1635-1639 tarihleri arasında eğitim gördü ve sipahi oldu. Dönemin padişahı IV. Murat’ın Revan seferinden dönüşünde saraya alındıysa da padişahın ölümünden sonra ayrılarak ilk gezisi olan Bursa yolculuğuna çıktı. Daha sonra İzmit, Trabzon(1640) ve Girit’e(1645) giden Evliya çelebi, elli yıl boyunca Avusturya, Hicaz, Mısır, Sudan, Habeşistan, Dağıstan gibi ülkelerde dolaştı. Bu gezilerinde önemli mektuplar götürmek ya da savaşa katılmak gibi çeşitli hizmetlerde bulundu; görgü ve gözlemlerini seyahatnamesinde tarih ve yer belirtmelerine özen göstererek yazdı. “Seyahatname” edebiyatımızın gezi türünde ilk büyük yapıtıdır.

Gerçekçi bir gözle izlenen olaylar, süslü ve gerçekdışı abartmalara özenilerek yazılmamış, yalın ve duru bir anlatım içinde diline özgü inceliklerle bezenmiştir. Tarih, toplumbilim ve güzel sanatlar üzerinde belli bir bilgi düzeyine varacak kadar kendini yetiştirdiği anlaşılan Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinin bugün elimizde üç tam takım yazması vardır. Yazı dilinde, halkın çok kullandığı deyimler geniş ölçüde yer aldığı için konuşma diline çok yakın bir kuruluş özelliği göstermekte, Ahmet Mithat Efendi’nin, ilk basımı sıralarında belirttiği gibi, bu yönüyle de kalıcı bir nitelik kazanmaktadır. Tanzimat’tan sonra yapıtın bazı bölümleri “Müntahabat-ı Evliya Çelebi” adıyla yayımlanmış, daha sonra Ahmet Vefik Paşa ve Şemsettin Sami Beyin ilgisini çekmişse de yapıt üzerinde ilk önemli çalışmayı Necip Asım Bey yapmıştır. Daha sonra Kilisli Doktor Rifat ve Kilisli Abdullah Nasuh Beyler, altı yıl süren bir çalışma sonucu yapıtı kopya etmişlerdir. Seyahatname’nin ilk sekiz cildi Arap harfleriyle (1898-1928), son iki cildi Türk harfleriyle (1935-1938) basılmış ve Reşat Ekrem Koçu(1943-1951), Mustafa Nihat Özön(1944-1945), Mehmet Aksoy ve Server İskit(1962) tarafından seçme parçalar yayımlanmıştır.

Evliya Çelebi, 1682 tarihinde vefat etmiştir. Ölüm yeri ve mezarı bilinmemektedir.