Osmanlı Devletinden Günümüze Paranın Değişimi

Nümizmatik

   Nümizmatik veya meskûkât, sikke veya kâğıt para koleksiyonculuğu ve paraları inceleyen çalışma sahasıdır. Bu alandaki uzman kişilere “nümismat” adı verilir.

   Türkçeye Fransızcadan geçen kavram, sikke ve para anlamındaki Grekçe “nomisma” sözcüğünden türemiştir. Arapça kökenli meskûkât sözcüğü ise sikkeler anlamına gelir.

Osmanlı Para Birimi: SİKKE

   Akçe Osmanlı Devleti’nin ilk zamanlarından itibaren bastırılan ve kullanılan gümüş para birimidir. İlk sikke gümüşten imal edildiği için “akçe” olarak adlandırılmıştır.

   İlk sikke Orhan Bey zamanında Bursa’da 1327 tarihinde bastırılmıştır. Ancak son yapılan araştırmalar sonucu elde edilen bulgulara göre ilk sikkenin Osman Bey döneminde bastırıldığına dair de kanıtlar mevcuttur. Ancak şu an itibariyle kabul edilen görüş Orhan Bey döneminde bastırıldığıdır.

           Resim. 1- Osmanlı döneminde bastırılan ilk akçe

                 Resim. 2- Orhan Bey zamanında Bursa’da bastırılan akçe

   

   İlk akçe 900 ayar gümüşten üretilmiş, ancak daha sonra devalüasyon sonucu zamanla 465 ayara kadar düşmüştür. Akçenin ön yüzünde ülkenin inanç sistemini anmak maksadıyla Kelime-i Şehadet ve İslamiyet’in dört halifesinin isimleri arka kısmında ise dönemin padişahının ismi yer almaktaydı.

   Fetret Devrinde para üzerinde Timur’un da ismi yer almış, bu dönemin geçişiyle beraber Timur’un ismi de kaldırılmıştır. Bu tarihten itibaren devlette tek gümüş sistemi uygulanmaya başlanmıştır.

Mangır

   1. Murat döneminde ise bozuk para ihtiyacını karşılamak üzere “mangır(pul)” denilen bakır paralar basılmış ve tedavüle girmiştir. Mangırlar İstanbul, Edirne ve bakır madenlerinin olduğu bazı Anadolu şehirlerinde üretilirdi.

       Resim 3- 1.Murat dönemi Mangır

   

   2.Mehmet zamanında iki farklı mangır tipi vardı. Büyük olanlar 1 dirhem(3.2g) küçük olanlar 1/3 dirhem ağırlığındaydı. 24 küçük mangır, bir akçe bedeline denk geliyordu.

   Bakır sikkelerin darp etme yetkisi genelde yerel zanaatkârlara açık arttırma ile verilirdi. Bu mangırlardan çok sayıda basılmasına engel olmak için devlet arada eski mangırları geçersiz ilan eder ve yeni mangırları yürürlüğe sokardı.

      Resim 4- Sultan Süleyman döneminden bir mangır

   

Özel şahıslara devletin para basma yetkisi vermesinin sağladığı kazanç yüzünden sahte mangır basımı yaygınlaşınca bazı esnaflar mangır kabul etmeyip gümüş veya altın ile ödeme yapılmasını talep etmeye başlamışlar. Bunu sonucunda 1691 tarihinde 2. Ahmet mangırı tedavülden kaldırmıştır.

   Mangır yerine “guruş” adlı paralar basılmış ve kullanılmaya başlanmıştır.

                 Resim 5- 2. Süleyman dönemine ait bir Guruş

  

  İlk Altın Para: Sultânî

   İlk altın para Fatih Sultan Mehmet döneminde 1479 tarihinde bastırılmıştır. 3.45 gram ağırlığında ve 23 ayar değerindedir.

   Bu döneme kadar ülke içerisinde ticaretin ana para birimi “ Venedik Duka altını” olmuştu. Osmanlı kuruluş döneminde uzun süre altın para bastırılmamış Duka altını resmi para gibi işlem görmüştür. Fatih’in altın para bastırması ile Duka altınının yerini Sultânî almıştır.

                  Resim 6- Fatih Sultan Mehmed dönemi altın parası

Lira

   Sultan Abdülmecit döneminde 5 Ocak 1843 tarihinde bastırılmıştır. Kâğıt para bastırılmadan önce kullanılan bu Osmanlı altın parasına “Sarı lira” denirdi. 2 Haziran 1854 tarihinde “çeyrek lira” ve 18 Şubat 1855 tarihinde de “Beşi bir yerde” ismiyle kullanılan altın paralar basılmıştır.

                    Resim 7- Sultan Mehmet Reşat döneminden Sarı lira

Kaime

   İlk Osmanlı kağıt parasıdır. 1840 yılında 1. Abdülmecit döneminde basılmıştır. Daha sonraları “Sehim” olarak adlandırılan bu paralar 40 milyon kuruş değerindeydi.

    İlk basılan kaimeler alt yapı bakımından hazırlıksız ve hızlı bir şekilde piyasaya çıktığı için son derece basit ve taklide müsait idi. Hem bu sebepten hem de halkın değerli madeni paralara alışmış olması sebebiyle kaimeler fazla itibar görmedi.

                    Resim 8- Bir Kaime Örneği

Evrak-ı Nakdiye

   1. Dünya Savaşı yıllarında savaşın finansmanını sağlamak amacıyla bastırılan Evrak-ı Nakdiye isimli paralar Kaimenin devamı niteliğindedir.

   1915 yılında gidilen bu uygulamayla Osmanlı Devleti kâğıt para ihtiyacını karşılamıştır. Bu para Türkiye Cumhuriyeti döneminde de bir süre kullanılmıştır.

      Resim 9-  Bir Evrak-ı Nakdiye Örneği

Tevhid-i Meskûkât Kanunu

   1916 yılında yürürlüğe giren bu kanun ile 1844 öncesinden kalma sikkeler tedavülden kaldırılmış, bir altın lira 100 gümüş kuruşa eşitlenmiş ve taşrada geçerli değişik kur değerleri iptal edilmiştir.

    Cumhuriyet’in ilanından sonra 30 Aralık 1925 tarih ve 701 sayılı mevcut Evrak-ı Nakdiye’nin yenileriyle İstibdaline dair kanun kabul edilerek ilk Türk banknotlarının bastırılmasına karar verilmiştir. İlk kağıt paralar 1927 yılında basılmıştır. İlk paraların üzerinde Harf devrimi henüz gerçekleşmediği için Osmanlıca kullanılmış, kupür değerleri ise Fransızca yazılmıştır.

   İlk basılan paraların ön yüzünde Atatürk’ün bir portresi ve dönemin Maliye Bakanı Mustafa Abdülhalik Renda’nın imzası vardı.

                Resim 10- Türkiye Cumhuriyeti ilan edildikten sonra bastırılan ilk parası

   

   1937 yılına kadar paraların üzerinde Arap alfabesi kullanılmış, 2. Emisyon paraların tedavüle girmesiyle Latin harfleri kullanılmaya başlanmıştır. Cumhuriyet Döneminin ilk paraları 3 Ekim 1931 tarihinde Merkez Bankası kurulana kadar Birleşik Krallık firması olan De La Rue tarafından basılmıştır.

İsmet İnönü Dönemi

   2. Emisyon döneminde hem İnönü hem Atatürk portreli paralar basılmıştır. 3. Emisyon döneminde ise 30 Aralık 1925 tarihli 701 sayılı yasa ve 16 Mart 1926 tarihli 3322 sayılı kararname ile 50, 100, 500 ve 1000 liralık banknotların ön yüzlerinde cumhurbaşkanının resminin bulunması kararına dayanarak para ve pulların üzerindeki Atatürk resminin kaldırtıp yerine kendi portresini koydurmuştur.

                      Resim 11- Ön yüzünde İsmet İnönü’nün portresi bulunan 50 Lira

   1951 Yılında basılan 5. Emisyon banknot dönemiyle tekrar Atatürk portresi paraların ön yüzünde yer almaya başlamıştır. 1 Ocak 2005 tarihinden itibaren ise paralardaki altı sıfır atılmıştır.