Tabgaç (To-pa) Devleti

Batı Hun İmparatorluğu yıkıldıktan sonra Orta Asya’da kurulmuş ve Budizm’i kabul etmiş bir Türk devletidir. Çinlilerin “To-pa”,Türklerin “Tabgaç” diye isimlendirdikleri bu Türk devleti de kendinden önce kurulan diğer Hun devletlerinde olduğu gibi çeşitli boyların birleşmesiyle meydana gelen siyasi bir birliktir. 

Asya’da üç yüzyıl egemen olan Hunlar M.S. 48 yılında güney ve kuzey olmak üzere ikiye ayrılmış ve kuzey Hunlar, bir süre sonra Çinlilerin ve Çin’in doğusunda güç kazanan Siyenpilerin ve Türk boyu olan Ting-Linglerin hücumlarından kaçarak Orhun Nehri çevresinden batıda İli Nehri yöresine göç etmişlerdir. 

Siyenpilerin arasında bir boy olan To-pa’lar, Chieh-fen isimli bir önderin yönetiminde Hunların eski yurdu olan bugünkü Moğolistan’a ve Çin’in kuzeyindeki Shan-shi ve Ho-pei bölgelerine yerleşmişlerdir. 258 yılında Yin Shan bölgesinden doğuya göçen To-pa’lar liderleri Li-wei yönetiminde bir kurultayda, Shen-le şehrini yönetim merkezi yapmışlardır. To-pa’lar çok kalabalık oldukları ve farklı etnik kavimleri bir arada temsil ettiklerinden yönetimi doğu, batı ve orta olmak üzere üçe bölmüşlerdir. Çinlilerin Hunlarla yaptıkları savaşlarda To-pa’lar Çinlilere yardımcı olmuşlardır. Bu yardıma teşekkür olarak Çinliler310 yılında To-pa Beyine Tai bölgesindeki topraklarını ve “Tai Beyi” unvanını vermişlerdir. To-pa’lar kendi soydaşları kuzey To-palarla ve Tibetlilerin kurduğu Çin/Chi’n Devleti ile yaptıkları savaşta yenilmişler ve kurdukları bu ilk siyasi birlik ortadan kalkmıştır.

To-paların ikinci ve büyük siyasi birliği To-pa K’uçi adlı bir bey tarafından 386 yılında kurulmuştur. Tibetlilerin kurduğu Chi’n ve 395 yılında Siyenpiler tarafından kurulan Yen Devleti’nin yıkılmasından sonra To-pa hükümdarı, kuzey Çin’in tamamını ele geçirmiştir. Sarı Nehre kadar uzanan geniş topraklarda hâkimiyet sağlayan To-palar en başarılı dönemlerini hükümdarları Taiwu(424-452) zamanında yaşamışlardır. Kuça, Kaşgar, Karaşar ve Turfan şehir devletlerini kendilerine bağlamışlardır. Hükümdar Taiwu, İpek Yolu üzerinde de hâkimiyet sağladığından ekonomik olarak çok güçlenmişlerdir. Bu dönemde Çin topraklarındaki Budist faaliyetler, tapınaklar dışında kontrol altında tutularak, Çinlileşmeyi önlemek için din propogandası yasaklanmıştır. Ancak çabalar sonuçsuz kalmış, Budizm’in yaygınlaşmasıyla To-palar, hızla Çinlileşmişlerdir. 

471-499 tarihlerinde iktidara gelen hükümdar Wenti, aldığı eğitimin etkisiyle kendisini Çinli olarak tanımlamış ve kamu mekânlarında herkesin Çince konuşmasını emretmiştir. Çinli giyimi, adet ve geleneklerini bütünüyle kabul etmiştir. Hükümet merkezi Lo-yang’a taşıdıktan sonra Çinlilere iş verilmiş, To-pa ileri gelenleri işsiz kalmıştır. 550’li yıllarda To-pa’lar ikiye ayrılmış ve zaman içinde bütünüyle Çinlileşmişlerdir. Çinlileştikten sonra isimleri Wei hanedanı olarak değiştirilmiş ve Çin tarihinde yerlerini almışlardır.